Misterija o prvom i jedinom hramu koji su krstaši podigli u Srbiji traje i danas. Bogomolja nije građena u gradu, već na antičkom mestu
Hram posvećen Svetom Stefanu, zvanično podignut pre četiri veka u Sremskoj Mitrovici obavijen je misterijom, koja traje do današnjih dana. Istoričari tvrde da su ga gradili Rimljani, a potom hrišćani, a pojedini analitičari tvrde da je Mala crkva, kako je narod zove, delo templara. Analitičar blizak templarima, koji je želeo da ostane anoniman, prvi je izneo u javnost tezu da je Mala crkva delo krstaša.
– Preživela je Rimljane, Turke i komuniste – kaže on – Izgrađena je na savskoj obali i to na mestu koje je od davnina nosilo ime Artemidin most, što je jedan od zanimljivih putokaza u daleku i najdalju prošlost. Naime, istorijski izvori iz 4. veka navode da je 304. godini došlo do masovnih egzekucija nad hrišćanima u Sirmijumu, koji su stradali kao žrtve Dioklecijanovih progona. A da su se pogubljenja vršila na Artemidinom mostu na Savi. U periodu ranog hrišćanstva, kad su hrišćani bili proganjani, običaj je bio da mesto stradanja bude obeleženo skromnim građevinama, martirijumima. Meću brojnim mučenicima (martirima) pogubljeni su i episkop Sirmijuma Irinej i njegov đakon Dimitrije.
Tačna godina podizanja ovog martirijuma, odnosno crkve se ne zna. Prema hipotezama prote Vladimira Milutinovića, postojala je skromna bogomolja pravoslavnog stanovništva, improvizovana od stambene zgrade za vreme Turaka, kojoj su posle njihovog odlaska dodati apsida i zvonik. Samo se pretpostavlja da je sadašnja crkva građena na temeljima skromne bogomolje iz ranog 17. veka.
Prvi pisani pomen o njoj potiče iz 1729. Jednobrodna je, orijentisana u pravcu jugozapad – severoistok. Vizitator Pečujske biskupije 1729. godine crkvu opisuje kao veličanstvenu građevinu. A vizitator Karlovačke mitropolije 1732. godine crkvu naziva „starodrevnom“.
Neki motivi na ikonostasu su neponovljivi u svetskom slikarstvu. Prizor Vaskrsenja Hristova na drugom spratu ikonostasa, gde je Hristos prikazan kako drži ašov u rukama, a ispred njega kleči Marija Magdalena – nije zabeležen u analima crkve.
– Za ovu crkvu je neobično i daje joj dozu misterioznog činjenica da nije podignuta na nekom od gradskih trgova, u centru, već na obali reke i prilazima mostu, baš na prostoru gde su stradali hrišćani. I gde još od 4. veka traje kontinuitet obeležavanja na njihovo pogubljenje. Dakle, ovo mesto je sveto još od pozne antike – objašnjava kustos Gordana Krstić, iz mitrovačkog muzeja.
Pored toga, ovde je u 18. veku postojalo pravoslavno groblje o čemu svedoče nadgrobne ploče koje su danas postavljene na bočne zidove crkve. Biti sahranjen u crkvenoj porti je bila privilegija dobrotvora i značajnih ljudi.
Dugogodišnji kustos dr Mirjana Lesek u svojim tekstovima o znamenitoj Maloj crkvi navodi da bogato izrezbareni ikonostas sa slikarskim radovima Teodora Kračuna predstavlja izuzetnu pojavu na području Srbije. Po stilskim osobenostima i bogatstvu motiva, ikonostas se vezuje za majstore drvorezbarskih radionica juga i Svete gore.
Ikonostas pripada tipu višespratnih oltarskih pregrada, u prvoj zoni su prestone ikone, a u drugoj kompozicije praznika, u treću zonu, u strogoj horizontalnoj arhitekturi umetnuta je kompozicija Svete Trojice – Krunisanje Bogorodice, dok je u sredini četvrte zone raspeće s medaljonima Bogorodice i Sv. Jovana Bogoslova, a levo i desno su medaljoni s apostolima, međusobno povezani stilizovanim listovima i medaljoni s prorocima povezani stilizovanom vinovom lozom i grožđem.
Kao dokaz da su templari gradili crkvu navodi se izjava mitrovačkog slikara i masona Dragana Martinovića, koji se seća priča pokojnog Dragana Maleševića Tapija o Maloj crkvi.
– Tapi je pre više godina u Crkvi Sv. Stefana, imao izložbu originala. Tada je starešina bio sveštenik Mirko Žeravić. Na moje čuđenje, Tapi mu je govorio da je to hram koji su izgradili templari. Nešto kasnije prilikom kopanja za staze oko crkve, pronađen je templarski krst, koji danas tamo stoji – kaže Martinović.
Dragan Malešević je voleo da dolazi u Sremsku Mitrovicu. Govorio je da je varoš crna tačka istorije, jer su se ovde desile velike tragedije. Ali je isto tako uvek govorio da je Mitrovica i bela varoš, jer se, po njemu, u ovom gradu desilo nešto veliko, što je ostavilo traga u srpskom narodu. A to je upravo kultna Mala crkva.
– Ovde je nekada pogubljen Sv. Irinej, a za ovo područje se vezuju i Sv. Dimitrije, Sv. Anastazija, 40 mučenika klesara. Tapi je govorio da će od njih jednog dana u ovom gradu biti 40 reinkarniranih klesara, simbolički 40 masona – govorio je Dragan Malešević.
Templari su bliski sa Srpskom pravoslavnom crkvom i drugim religijama. Red ima odlične odnose sa jerusalimskim patrijarhom. A srpskom patrijarhu su templari uputili pismo kao informaciju o svom delovanju. Pri odredima koriste srpske hramove i slave Svetog Đorđa.
Sedište Međunarodnog reda vitezova templara je u zamku Tomaru u Portugalu. Igrađen je davne 1162. godine. U ovom zamku srpski templari, Veliki prior Srbije, imaju svoju kancelariju.
Posle Drugog svetskog rata, u Malu crkvu su pohranjene slike i knjige iz porušenih i popaljenih sremskih manastira i hramova. Uz odobrenje crkvenih vlasti proglašena je za Muzej crkvene umetnosti. Mala crkva se vodi kao kulturno dobro od izuzetnog značaja. Stekla je najvišu kategoriju u kategorizaciji spomenika kulture. Angažovanjem protonamesnika mitrovačkog Milorada Golijana ovaj hram u svoje okrilje okupljao je sve više mladih verujućih ljudi, stvaralaca i svih koji u Bogu vide nadu, utehu i spas.
OVDE MOŽETE SLUŠATI SMART RADIO
(Marko Lopušina/foto: privatna arhiva)