Među najstarijim svetskim pesnikinjama, diplomatama i umetnicama blista ime Jelene Mrnjavčević – monahinje Jefimije, izuzetno značajne ličnosti srpskog naroda, u strašnim vremenima posle Kosovske bitke.
Ona je ostavila tri zapisa, koji se danas smatraju za poeziju i spadaju u najznačajnije stranice srpske srednjovekovne književnosti. Jedan od tih je “Pohvala knezu Lazaru“, koji je Jefimija izvezla na platnu u čast knezu Hrebeljanoviću, početkom 15. veka. On je napravljen kao pokrov preko kovčega za ubijenog kneza i smatra se remek-delom veziljske umetnosti.
Ovaj vez je izvezen zlatnom žicom na crvenoj svili i on se čuva u manastiru Vrdnik, u istoimenom mestu, gde se u manastirskoj crkvi nalazi deo moštiju kneza Lazara.
Kada su Turci 1354. godine krenuli na Balkan, prve na udaru našle su se zemlje kojima su vladali Mrnjačevići – Uglješa i Vukašin, koji su se spremali za rat, da bi zaštitili svoje teritorije od Turaka. Braća Mrnjačević izgubila su živote u bici koja se odigrala 26. septembra 1371. godine na reci Marici, kod mesta Černomena, danas Ormenio (Grčka).
Posle ovog teškog poraza Vukašinov sin Marko Kraljević nasleđuje oca na prestolu kao turski vazal, a Uroševa supruga Jelena, kasnije Jefimija, napušta grad Ser, bežeći ispred Turaka i dolazi u Kruševac, na dvor kneza Lazara Hrebeljanovića, kod svoje rođake kneginje Milice. Odmah nakon dolaska Jelena koja je tada imala 22 godine, zamonašila se i dobila ime Jefimija. Na ovom dvoru ona je ostala do Vidovdana 1389. godine, kada se odigrala Kosovska bitka. Posle pogibije kneza Lazara, Jefimija i sada već zamonašena kneginja Milica, koja je dobila ime Jevgenija, odlaze da žive u manastir Županjevac, u Levču.
Pouzdanih podataka nema kada je Jelena umrla, ali prema nekim zapisima da je to oko 1405. godine, otprilike kada je umrla i kneginja Milica- monahinja Jevgenija.
Jefimija je imala sve uslove da stekne dobro obrazovanje, naučila je da čita, piše na srpskom i grčkom jeziku, da veze umetnički vez. Kretala se u krugu srpske vizantijske vlastele, što je doprinelo njenom sveopštem obrazovanju i vaspitanju. Izrasla je u umnu srpsku ženu, koja je ostavila dela koja će joj obezbediti trajno mesto u istoriji srpske književnosti.
Još dok je živela u Seru, kao supruga Uroša Mrnjačevića, između 1368. i 1371. godine ona piše svoje prve stihove u pesmi “Tuga za mladencem Uglješom“. Ove stihove posvetila je prerano, ili ubrzo po rođenju, umrlom sinu, koji je sahranjen u manastiru Hilandar.
Jelena pošto nikada nije mogla da ode na grob svog sina, za pokoj duše, poslala je na njegov grob ikonicu, na kojoj je urezala u zlatu i srebru, ukrašenu biserom i dragim kamenje stihove ove pesme. Druga njena pesma “Zapis na Hilandarskoj zavesi“, nastaje u manastiru Župnjevac.
Pesma je izvezena zlatnom i srebrnom žicom na zavesi od teškog svilenog atlasa crvene boje, namenjena Sabornoj crkvi u Hilandaru.
Najveću književnu vrednost ima pesma koju je Jefimija izvezla za kivot sa moštima kneza Lazara. Ovaj pokrov je od crvenog atlasa veličine 99 puta 69 santimetara, i na njemu je zlatnom žicom izvezena pesma “Pohvala knezu Lazaru“.
U ovoj pesmi, Jefimija je spojila, poetskom rečju svoju ličnu nesreću sa tragedijom srpskog naroda. Ovo je jedan od najpotresnijih tekstova celokupne srednjevekovne srpske književnosti.
U vreme velike seobe Srba 1690. godine kaluđeri manastira Ravanica doneli su sa sobom i mošti kneza Lazara, preneli ih preko Save i posle sedam godina lutanja, smestili ih u manastir Vrdnik. Sa kivotom donesen je i Jefimijin vez za pokrov sa pesmom “Pohvala knezu Lazaru “, koji se i danas nalazi ovde, sklonjen od očiju javnosti, zaključan u manastirskim odajama.
(Smiljka Kostić)
