Kako se dogodilo da fruškogorski manastiri blistaju u pozlaćenim oplatama i sveže okrečenim fasadama dok sela oko njih propadaju? I ako je većina meštana otišla, a ostali su uglavnom stari i siromašni – kome služe tolike crkve? Čini se da klasna razlika između Crkve i vernika koji žive u senci njenih zvonika nije bila veća od srednjeg veka naovamo
Već je pao sumrak kada sam ušao u Bešenovo. Ovo selo u podnožju Fruške gore je prema popisu iz 2011. imalo 841 stanovnika. Čekajući konačne podatke novog popisa, meštani kažu da ih danas “na spavanju” nema više od 600. Većina kuća deluje kao da u njima niko ne živi, a neke su se i srušile. U centru sela nalazi se Crkva Svetog arhangela Gavrila iz 1814. čiji je prednji deo sa tornjem sveže okrečen u žutu i belu boju.
“Ovde je nekad hiljadu ljudi sedelo i slušalo izbor za ‘Glas Srema’”, kaže mi čovek ispred prodavnice preko puta crkve i pokazuje na od 2007. napušteni nekadašnji Dom kulture i Zadružni dom koji danas izgleda kao set za snimanje horor filmova. U kancelarijama leže razbacani ugovori o zakupu zemlje, na zidovima grafiti koji optužuju Tadića za “izdaju Kosova”, bina sa koje se nekada nastupalo prekrivena šutom i smećem, krov “zinuo”, vidi se mesec.
Ispred oronulog i napuštenog objekta nalazi se tabla sa imenima meštana poginulih u NOB i kao žrtve fašističkog terora. Tu su imena 187 meštana Bešenova, što je ogroman broj za tako malo selo. Posebno je tužno što je spomen-obeležje potpuno zapušteno i u korovu, a deo ploča je porazbijan kao da nije reč o očevima i dedama ljudi koji i dalje žive u ovom selu.
Sledećeg vikenda vratili smo se u Bešenovo i nastavili dalje. Posle obilaska Bešenovačkog jezera, koje se nalazi u napuštenom kopu Beočinske fabrike cementa, penjemo se kroz šumu i stižemo do Bešenovo Prnjavora, naselja koje je, kao i svi ostali “prnjavori”, nastalo uz manastir.
Prozori napuštenog Doma kulture u Bešenovačkom Prnjavoru izlepljeni su umrlicama. Ispred je bista Sime Relića, prvog komandanta Fruškogorskog partizanskog odreda. Prema popisu iz 2011, selo je imalo 83 stanovnika, danas ima dosta vikendica u koje vlasnici povremeno dolaze, ali se veruje da “na spavanju” nema više od 20 ljudi. Iznad sela nalazi se “Umetnički kamp Fruška gora” čije kapije čuvaju dve drvene skulpture. Slikarka Branka Kolundžić i vajar Miroslav Kovačević Koča, iz Rume, pre 15 godina su došli u Bešenovački Prnjavor. Ovde, na proplanku na 300 metara nadmorske visine, odlučili su da sviju porodično gnezdo i osnuju umetnički kamp “Fruška gora”. Međutim, Koča je umro u leto 2020. pa i to imanje danas deluje prilično pusto.
Posle ovog jada i čemera u Bešenovu i Bešenovačkom Prnjavoru, stižemo pred moćne kapije Manastira Bešenovo, koji je, po predanju, osnovao srpski kralj Dragutin krajem 13. veka. Prvi zvanični podaci o postojanju manastira su turski i potiču iz 1545. Po podacima sa kraja 18. veka, zna se da je manastirska crkva već dugo bila ozidana od cigle. Godine 1783. prvi put se spominje zvonik sa kapelom posvećenom svetim Kiriku i Juliti. Sledećih decenija podizani su konaci, da bi oni u završnoj fazi dobili dva sprata i izgrađeni sa tri strane. Godine 1909. Stevan Aleksić je oslikao ikonostas. U manastiru se nalazi grobnica pukovnika Aleksandra Raškovića iz 1773.
Tokom Drugog svetskog rata manastir su uništile ustaše, a bombardovan je pred sam kraj rata. Brat Dragan iz bratstva ovog muškog manastira ljubazno nas dočekuje i priča detalje dramatične istorije Bešenova: “Nemci su podigli avion koji se nalazio kod Grgurevaca i bombardovali manastir. Sve je uništeno!” Sačuvani su samo delovi ikonostasa. Pošto je Bešenovo do te mere stradalo u ovom ratu, decenijama posle nije obnavljano. Do 2013. ovo je bio više lokalitet nego naznaka bilo kakvog manastira. Podignut je drveni zvonik i najavljen početak rada na obnovi ovog najteže stradalog fruškogorskog manastira. Kopanje temelja za novu manastirsku crkvu i građevinski radovi na obnovi manastira počeli su septembra 2013. Zahvaljujući prilozima dobrotvora, izliveni su temelji hrama i prva ploča, a pored je izgrađen zvonik na koji su vraćena originalna manastirska zvona. Krst je postavljen 2015. godine.
Odlazimo sa bogatog manastirskog imanja i vraćamo se u surovu “svetovnu” stvarnost. Između Bešenovačkog Prnjavora i sela Šuljam nalazi se kompleks od desetak objekata nekadašnje državne stočne farme. Posle privatizacije posed je napušten i potpuno devastiran. Liči na napušteni grad Pripjat kod Černobila. Ostali su prazni valovi za krave, natpis sa slovnom greškom “Privati posed” i grafit novijeg datuma na kojem piše samo “Drug Tito”. “Tu je nekada bilo 300 krava, radilo pola sela! Posle privatizacije sve je uništeno!”, priča nam kasnije jedan meštanin sela Šuljam.
Priča o Bešenovu – selu, prnjavoru, manastiru, domovima kulture i državnoj farmi ponavlja se gotovo u celom Sremu. Prošle jeseni obišao sam Grgeteg i Krušedol. Na ulazu u Grgeteg, odmah pored potoka nalazi se spomen-ploča posvećena borcima NOB-a i žrtvama fašističkog terora 1941–1945. Ovo selo je jedinstveno po jednom neslavnom rekordu: u njemu danas ima manje stanovnika nego što je na spomen-ploči imena ljudi pobijenih u Drugom svetskom ratu.
Prema tvrdnjama meštana, u Grgetegu danas živi 28 meštana, a polovina njih je sa prvim mrazovima napustila selo kako bi prezimila u Novom Sadu ili nekom od većih mesta. Dakle, do proleća ih je ostalo 14. Rezultati ovogodišnjeg popisa stanovnika još nisu stigli, a prema prošlom, Grgeteg je imao 76 stanovnika. U selu je poslednje dete rođeno 1988. godine. Ako se ništa ne promeni, na popisu 2031. ovde neće biti stanovnika.
Uprkos tome što su prema Grgetegu priroda i istorija bili veoma darežljivi, ovde nema prodavnice, škole, ambulante, pošte… U selu ima pet momaka kojima je vreme za ženidbu, a nijedna devojka, sve su otišle za poslom i boljim životom. Grgeteg nema ni vodovod mada je mreža urađena pre nekoliko godina, ali voda nikako da poteče iz slavina. I pored najava lokalne vlasti da će rešiti taj problem, meštani muku muče sa pijaćom i tehničkom vodom.
Na kraju sela je manastir Grgeteg, koji danas ima čak 37 monahinja, skoro dvostruko više nego meštana sela. Prolazim kroz raskošnu kapiju manastira, u dvorištu primećujem dvadesetak košnica, vredne monahinje proizvode svoj med. U toku je večernja služba. Jedna monahinja ubija bube koje su se sjatile oko poda na ulaznim vratima. U hramu je dvadesetak vernika učestvovalo u bogosluženju u gotovo potpunom mraku, koji je osvetljavala samo svetlost sveća.
Uzak asfaltni put vodi me dalje do Krušedol Prnjavora. U centru sela nalazi se nekadašnji Dom kulture. Na maloj bini sa koje se nekada davao kulturno-umetnički program – danas leži smeće, zidovi su ispisani grafitima. Na jednom piše “Pijem, dakle postojim!”. Tužna sadašnjica mnogih vojvođanskih sela u kojima se mladež, uglavnom je reč o “starim momcima” koji su ostali tu da žive, kreće u trouglu kuća – kafana (ako je ima) – kladionica. Ispred nekadašnjeg Doma kulture, spomenik poginulima u NOB-u, pored njega, između dve lipe, dugačka klupa na kojoj je nekada sedelo 6-7 starina, u sunčano nedeljno popodne – bila je prazna.
Ispod Krušedolskog Prnjavora je Manastir Krušedol, jedan od najlepših na Fruškoj gori. U manastirskoj crkvi, u priprati leže posmrtni ostaci mnogobrojnih značajnih Srba. Između ostalih tu su sahranjeni: patrijarh Arsenije III Čarnojević (1706), mitropolit Isaija Đaković (1708), patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta (1748), mitropolit Vikentije Popović (1725), grof Đorđe Branković (tu od 1744), pukovnik graničarski Atanasije Rašković (umro 1753), vojvoda Stevan Šupljikac (1848), knjeginja Ljubica Obrenović i kralj Milan Obrenović.
Ista je priča i o manastiru Jazak, prnjavoru do njega i selu odmah pored. Manastir Jazak sagrađen 1736, tokom Drugog svetskog rata pretrpeo je veliku štetu. Tadašnji direktor zagrebačkog Muzeja za umetnost i obrt Vladimir Tkalčić odneo je 79 predmeta, partizani su ga zapalili u leto 1942, Nemci su uzimali građu koja je preostala, a službenik NDH Anton Bauer je iz manastira odneo ostatak vrednih predmeta. Danas je manastir potpuno obnovljen, kako sama crkva tako i konaci.
Jazak Prnjavor i selo Jazak koji su uz manastir doživeli su sudbinu kao i Bešenovo, Grgeteg, Krušedol i mnoga druge sela u Sremu. Svaka druga kuća deluje kao da u njoj niko ne živi, svaka treća se ili srušila ili samo što se ne sruši.
Kako se dogodilo da fruškogorski manastiri blistaju u pozlaćenim oplatama i sveže okrečenim fasadama dok sela u njihovoj senci propadaju?
U protekle tri decenije svedoci smo nekoliko procesa koji su doveli do toga. Za dobro stanje fruškogorskih manastira zaslužna je država koja je započela njihovu obnovu još početkom devedesetih, kada je na čelu Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture bio kontroverzni ali agilni Milan Paroški. Njegovu misiju nastavio je Zoran Vapa, donedavni prvi čovek Pokrajinskog zavoda za kojeg kažu da je jedini direktor koji je “pretekao” od Miloševićevog vremena do 2021. kada je penzionisan. Primedbe na njegov račun dolazile su upravo od dela javnosti koji je smatrao da se fruškogorski manastiri favorizuju u odnosu na ostalu kulturnu baštinu u Vojvodini (dvorce, crkve, tvrđave, rodne kuće poznatih ličnosti…), koja se, ako nije obnovljena sredstvima EU (poput Tvrđave i Franjevačkog samostana u Baču) ili Vlade Mađarske (sinagoge u Subotici i Senti i brojne rimokatoličke i protestantske crkve i istorijske zgrade), nalazi u nezavidnom stanju ili je pak srušena.
U međuvremenu, Srpskoj pravoslavnoj crkvi u restituciji vraćena je ogromna imovina – od desetine hiljada kvadrata stanova i kuća u centru Novog Sada, Sremskih Karlovaca i ostalih vojvođanskih gradova do 4.479 hektara šuma u Sremu, što je gotovo petina ukupnog područja Nacionalnog parka Fruška gora. Milioni evra slivaju se godišnje na taj način u vidu rente i eksploatacije šuma u kase Eparhije sremske, što je doprinelo tome da Crkva nema nikakav problem da obnavlja i održava svoje manastire i hramove.
Ako se tome dodaju izdašne donacije pojedinih meštana poreklom iz ovih krajeva koji žive i rade u inostranstvu, dobijamo sliku jedne veoma bogate i privilegovane zajednice. Dodatno, SPC ali i ostalim verskim zajednicama država je dala i velike olakšice kada je reč o porezu i drugim dažbinama, ali i priličnu autonomiju u uređivanju očuvanja kulturne baštine u crkvenoj svojini.
Na drugoj strani imamo tri decenije tranzicije, posebno poslednjih 20 godina, tokom kojih su uništeni gotovo svi domovi kulture po sremskim selima, kao i mnoge nekadašnje zemljoradničke zadruge, ekonomije i poljoprivredni kombinati. Sve te zgrade danas zvrje sablasno prazne, išarane grafitima, pune šuta i smeća na podovima, sa tavanicama kroz koje vidite oblake. Sekretarijat za kulturu Pokrajinske vlade Vojvodine pokrenuo je pre dve godine konkurs namenjen obnovi domova kulture.
Međutim, čini se da se i taj novac sliva u veće sredine ostavljajući ova sela “u kojima ionako nema ko da ide” bez bilo kakvih kulturnih sadržaja.
U procesu devastacije poljoprivredne proizvodnje, meštani su dodatno osiromašeni pa je većina mladih otišla ostavljajući u kućama samo ostarele roditelje. U Pavlovcima, sremskom selu pored kog se nalazi istoimeno jezero na čijim obalama su sagradili vile brojni imućni Beograđani od Andrije Draškovića do Srđana Đokovića, meštani mi pričaju da je od 120 krava koliko ih je bilo pre samo deset godina, danas ostalo manje od 20. Privatna inicijativa u turizmu postoji kroz određeni broj vinarija, zanatskih pivara, pansiona i restorana, ali to i dalje nije dovoljno da zaustavi odliv mladih ka gradovima.
Postavlja se pitanje: ako je većina meštana otišla, a ovi koji su ostali uglavnom su stari i siromašni, kome služe tolike crkve? U nekoliko manastira prisustvovao sam redovnim nedeljnim bogosluženjima u kojima, poput Manastira Rakovac pre nekoliko nedelja, osim sveštenika i monahinja nije bilo nijednog vernika.
Fruškogorski manastiri postali su, međutim, veoma pomodno i traženo mesto za venčanja i krštenja pripadnika novopečene elite iz Beograda, Novog Sada i drugih većih gradova.
Naravno, obilaze ih i hodočasnici, kao i turisti sa rečnih kruzera. U svakom slučaju, čini se da fruškogorski manastiri sa jedne i sela i prnjavori pored njih sa druge strane, obitavaju u dva potpuno paralelna univerzuma i da klasna razlika između Crkve i vernika koji žive u senci njenih zvonika nije bila veća od srednjeg veka naovamo.
OVDE MOŽETE SLUŠATI SMART RADIO
(Robert Čoban/Vreme)
